अहिले हेर्दा नेपालमा बुद्धधर्मको अवस्था कस्तो देखिरहनुभएको छ ?

विगतका दिनहरुमा नेपालमा बुद्धधर्मले र नेपालका बौद्धहरुले धेरै विभेद भोग्नु परेको थियो । २४० वर्षदेखि राज्यको विभेदको शिकार भएका बौद्धहरुका लागि साँच्चै भन्नु पर्दा २०४६सालपछि मात्र केही परिवर्तन भयो । तर पनि त्यो पनि हामीले सोचे जस्तो केही हुन पाएन र अन्तिम पटक २०६२÷६३मा भने केही परिवर्तन भएको जस्तो छ ।

० राज्यले कस्तो कस्तो विभेद अनुभव गर्नुभएको छ ? राज्यले बौद्धहरुलाई अरु धर्मावलम्बीहरुलाई जस्तो के के दिनुपर्ने सुविधा नदिएको जस्तो लाग्छ?

थुप्रै छन् । जस्तो एउटा उदाहरण — नेपालका गुम्बाहरुमा हजारौं वर्षदेखि बौद्धदर्शन इत्यादिको पढाइ भइरहेको छ । यहाँका विद्वानहरुले राष्ट्रिय अन्तर्राष्ट्रिय क्षेत्रमा ख्याति पाए । तर हाम्रो देशको शिक्षा नीतिले यो परम्परागत बुद्धधर्मको ज्ञान र शिक्षालाई कतै कुनै किसिमबाट पनि मान्यता दिएन । जसरी हिन्दु धर्मावम्बीले सरकारी मान्यता प्राप्त शिक्षालयमा आफ्नो धर्मको ज्ञान लिँदा सरकारी मान्यता पायो, त्यस्तो मान्यता बौद्धहरुलाई दिइएन । यो राज्यले गरेको शैक्षिक विभेद हो ।

संस्कृतिको कुरा गर्दा हामी बौद्धहरुको संस्कृतिलाई राज्यले कहिल्यै महत्व दिएन । बौद्ध धर्मसँग जोडिएको संस्कृतिलाई राज्यले ओझेलमा पार्यो । जबकि एउटै धर्मको संस्कृतिलाई बढावा दिने काम भने राज्यबाटै भयो । हिन्दु चाडमा हप्तौं विदा, बौद्ध चाडलाई सम्झने पनि कोही छैन । यसैकारणले पनि हाम्रो धर्ममाथि विभेद भयो ।

विगतको इतिहास हेर्ने हो भने राणाकालमा बुद्धधर्मको प्रचारप्रसार गर्यो भनेर भिक्षुहरुलाई देशनिकाला गरेको थियो । पछि पनि पोखरा लगायतका ठाउँमा बौद्ध शान्ति स्तुपको निर्माण गर्दा राज्यले बाधा पुर्याएको छ । सुर्खेतमा बौद्धहरुले सार्वजनिक ठाउँमा बुद्धको प्रतिमा स्थापना गर्न खोज्दा राज्यले प्रतिमा नै खोसेर लगेर मिल्काइदिएको हामीसँग अनुभव छ । यी त केही प्रतिनिधि घटना मात्र हुन् । सरकारी प्रनितिधिहरु विदेशमा जाँदा नेपालमा बुद्ध जन्मेको भनेर प्रचार गर्ने गर्छन् तर राज्यले बुद्धलाई सम्मान गरेको छ कि छैन भन्ने यो एक ज्वलन्त उदाहरण भएको छ । हाल आएर विश्वलाई पनि थाहा भइसक्यो नेपालमा बौद्धहरुको अवस्था कस्तो छ भने ।

० फेरि बुद्धधर्मको बारे प्रश्न सोध्न चाहन्छु । नेपालमा बुद्धधर्ममाथि विभेद त भएको छ नै भन्नु भयो । त्यसमाथि पनि हिमाली भेगका बौद्धहरुमाथि झन् बढी विभेद भएको छ कि?

बाहिर त यस्ता विभेदहरु झन् धेरै छ । एक त हिमाली भेगका नेपालीहरुले यो सरकारी वा पर्वते भाषा नै बोल्न जान्दैनन् । सरकारी भाषा बोल्न नजानेकै कारण उनीहरुमाथि सरकारी तवरबाट धेरै अन्याय अत्याचारहरु भएको छ ।

जसरी तराईको नेपालीलाई गैरनागरिकलाई जस्तो व्यवहार गरिन्छ, त्यसरी नै हिमाली भेगका नेपालीलाई अहिले पनि राज्यले गैरनागरिकको रुपमा हेरिरहेको छ । हामीलाई सँधै यस्तो अनुभूति हुन्छ । जबसम्म यस्तो विभेद हट्दैन तबसम्म नेपालमा शान्ति र समृद्धि कायम हुन सक्दैन ।

० राज्यले हिमाली बौद्धहरुलाई कहाँ कहाँ विभेद गरेको वा अधिकार नदिएको जस्तो देख्नुभएको छ ?

अहिले सरकारमा बस्नेहरुले हामी रातो लुगा लगाउने बौद्ध भिक्षु भिक्षुणी देख्योकि नेपाली नै होइन वा तिब्बती हुन् कि भनेर हेर्छन् । आफ्नो देशको नागरिक को हो को होइन भनेर छुटाउन नसक्नु राज्यको कमजोरी हो । हामीले आज पनि बारम्बार राज्यसँग हामी पनि यो देशको नागरिक हौं, हामीले पनि पाहाडी नेपालीहरुले पाएजतिको सुविधा पाउनुपर्छ भनेर कुरा राख्नुपरिरहेको छ । अझ यस्तो कुरालाई पनि सरकारले बेवास्ता गरेको छ र अहिले पनि चरम सीमासम्मको विभेद भइरहेको छ ।

हामी रातो लुगा लगाएर वा बक्खु लगाएर सार्वजनिक स्थलमा हिँड्न पनि नपाइरहेको अवस्था छ । सुरक्षाकर्मीले देख्यो भने केही नभनी थुनछेक गर्ने र घिसारेर लाने समेत काम भएको छ । हाम्रो मानवअधिकार नै हनन भइरहेको छ । ‘हाम्रो कसुर के हो ?’ भनेर सोध्दा ‘माथिको आदेश’ मात्र भन्छ । कानूनी राज्य र विधि र विधानको उल्लंघन भएको छ ।

काठमाडौं बाहिर जाँदा वा भित्र आउँदा रातो चीवर लगाएको वा बक्खु लगाएको देख्यो भने थनकोटमा दुइघण्टा उभ्याएर मानसिक यातना दिन्छ । बिचरा उनीहरु सरकारी भाषा राम्रो बोल्न पनि जान्दैनन् र सरकारी कर्मचारीले उनीहरुको भाषा सिकेका हुँदैनन् । त्यसकारण पनि बढी समस्या झेल्नु पर्छ ।

भारतमा जान आउन पनि सीमाक्षेत्रमा त्यस्तै समस्या छ । हाम्रा हिमाली समुदायका नेपालीहरु सानै उमेरमा भारतका विभिन्न ठाउँमा रहेका गुम्बाहरुमा बुद्धशिक्षाको अध्यन गर्न जान्छन् । अध्ययन सकिएर नेपालमा आउँदा कर्मचारीले खोजेको जस्तो कागजात देखाउन सक्दैनन् अनि दुख पाउँछन् । आएपनि हिमाली क्षेत्रमा गएर कागजात बनाउन सजिलो छैन ।